آل احمد، جلال الدین

آلِ اَحْمَد، جَلالُ‎الدّین، (1302- 1348ش)، نویسنده، ناقد و نظریه‌پرداز سیاسی‌ـ اجتماعی. نام خانوادگی او در شناسنامه «سادات آل احمد» است. وی در یک خانوادۀ روحانی در محلۀ پاچنار تهران زاده شد. پس از پایان دورۀ دبستان به کارهایی از قبیل تعمیر ساعت، سیم‌کشی و چرم‌فروشی پرداخت و ضمن آن در دورۀ شبانۀ دبیرستان دارالفنون به تحصیل ادامه داد. در همین سالها با آثار احمد کسروی و محمد مسعود آشنا شد (یک چاه و دو چاله، 48). تحت تأثیر اندیشه‎های کسروی دربارۀ مذهب قرار‌گرفت و عقیده‎اش به اصول تشیع به سستی گرایید. در 1322ش دورۀ دبیرستان را به پایان برد و آنگاه به نجف سفر کرد، ولی چند ماه بعد بازگشت و در گروه ادبیات دانشسرای عالی مشغول تحصیل شد. در همین دوران، با تنی چند از یاران خویش، «انجمن اصلاح» را بنیاد نهاد. ازجمله فعالیتهای این انجمن نشر جزوه‎ای زیر عنوان عزاداریهای نامشروع بود که جلال خود آن را از عربی ترجمه کرده بود. در 1323ش به حزب توده پیوست و یکی از فعالان مطبوعاتی آن شد و در نشریات این حزب مقاله نوشت و مدتی مدیر داخلی مجلۀ ماهانۀ مردم بود. در 1325ش دورۀ دانشسرای عالی را به پایان برد و سپس در مدارس تهران معلم شد. در تیرماه 1326ش به عضویت کمیتۀ ایالتی تهرانِ حزب توده درآمد و در 13 دی ماه همان سال به عنوان اعتراض به عدم استقلال رهبری این حزب و فقدان دموکراسی در آن، همراه با گروهی به رهبری خلیل ملکی، از آن انشعاب کرد (ایران ما، 15 / 10 / 26). [تاریخی که آل احمد خود برای این رویداد ذکر کرده (16 آذرماه 1326ش) و در جهان نو (ملاح 5) و در خدمت و خیانت روشنفکران (صص 346، 347) آمده خطاست و ظاهراً از همان‌جا به مقالۀ منتشره در ایرانیکا نیز راه یافته است]. آنگاه مدتی در حزب انشعابیون به نام حزب سوسیالیست تودۀ ایران به فعالیت پرداخت، و چندی بعد خود را کنار کشید، اما تا پایان عمر به راه تازه‎ای که برگزیده بود وفادار ماند. پس از آن دوران، به نگارش داستانهای کوتاه و مقالات انتقادی پرداخت. در 1328ش ازدواج کرد، اما هرگز دارای فرزند نشد.
در دوران جنبش ملی شدن صنعت نفت (1329-1332ش) بار دیگر به فعالیت سیاسی پرداخت. در 1329ش در تأسیس «حزب زحمتکشان مردم ایران» به رهبری مظفر بقایی و خلیل ملکی شرکت جست و مدیریت روزنامۀ شاهد، ارگان این حزب، را بر عهده گرفت. در 1331ش در تأسیس «نیروی سوم» به رهبری خلیل ملکی و انتشار مجلۀ علم و زندگی، ارگان این سازمان، همکاری کرد و مدتی نیز ریاست کمیتۀ تبلیغاتی «نیروی سوم» را بر عهده داشت. در اردیبهشت 1332ش از نیروی سوم نیز کناره گرفت، ولی دوستی خود را با برخی از افراد آن گروه حفظ کرد. پس از کودتای 28 مرداد 1332ش توسط دادستان حکومت نظامی احضار و پس از یک روز بازداشت آزاد شد (در خدمت و خیانت روشنفکران، 395). پس از آزادی، گرچه غیر از شرکت در تجدید حیات «جامعۀ سوسیالیستها» فعالیت سیاسی چندانی نداشت، گه‎گاه مقالاتی سیاسی‌ـ اجتماعی، چه در مجلات و چه به صورت مستقل می‎نگاشت و در راه‎اندازی و ادارۀ مجلۀ علم و زندگی و نبرد زندگی در سالهای 1336-1339ش همکاری داشت (همان، 348). مدتی نیز به گردش در گوشه و کنار کشور پرداخت و مشاهدات خود را در دفاتری زیر عنوان اورازان، تات‎نشینهای بلوک زهرا و جزیرۀ خارک، درّ یتیم خلیج‎فارس به نگارش درآورد. سپس چندی در «مؤسسۀ تحقیقات اجتماعی»، وابسته به دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، کار کرد و چندی نیز در دانشسرای عالی، دانشسرای مامازان، دانشکدۀ علوم تربیتی و هنرسرای عالی نارمک به تدریس ادبیات پرداخت. در 1341ش سرپرست نشریۀ کیهان ماه شد که تنها 2 شماره از آن منتشر گشت. در همین سال از سوی وزارت فرهنگ، برای مطالعه در زمینۀ نشر کتب درسی، به اروپا سفر کرد. در فروردین 1343ش به حج رفت و در تابستان همین سال در هفتمین کنگرۀ بین‎المللی مردم‌شناسی در اتحاد شوروی شرکت کرد. تابستان سال بعد، به دعوت سمینار بین‎المللی ادبی ـ سیاسی دانشگاه هاروارد، به ایالات متحدۀ امریکا رفت. آل احمد شرح این سفرها را نگاشته، که از آن جمله شرح سفر حج او زیر عنوان خسی در میقات چندین‎بار چاپ شده است. این شرح نشان می‎دهد که عواطف مذهبی که نویسنده از کودکی با آن خو گرفته بوده، در طی مراسم حج، بار دیگر در او زنده شده است.
در 1347ش در تأسیس کانون نویسندگان ایران شرکت کرد. از این دوران به بعد، مقامات ساواکِ نظام سلطنتی، بر آزار او افزودند. سرانجام در 18 شهریور 1348ش، در اَسالِمِ گیلان درگذشت. از میان آثار وی، 2 کتاب بیش از همه شهرت یافت: غرب‌زدگی و در خدمت و خیانت روشنفکران، در کتاب نخست، که یک‎بار در 1341ش و چند‎بار در سالهای بعد به چاپ رسید، دربارۀ علل پس‌ماندگی شرقیان و دلایل توجه مردم ایران به غرب، نظریات گوناگونی مطرح ساخته، نسبت به خطر نفوذ فرهنگ غرب در جامعۀ ایرانی هشدار داده، و روی آوردن به «کلیّت اسلامی» را توصیه کرده است. نظریات عرضه شده در این کتاب بیشتر عکس‎العملهای عاطفی نسبت به مسائل است و ریشه‌یابی علمی و تجزیه و تحلیل تاریخی در آنها ضعیف و اندک است.
دو بخش کوچک از کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران در 1345ش در مجلۀ جهان نو به چاپ رسید (یک چاه و دو چاله 53) و متن کامل آن پس از درگذشت وی، در 1357ش منتشر شد. در این کتاب، وی نظریاتی در باب روشنفکران و دیدگاههای آنان و خصایص و برخی از روشهای اندیشه و عمل ایشان عرضه می‎کند. در 2 کتاب دیگر او، مدیر مدرسه و نفرین زمین، داستان‎نویسی و نقد اجتماعی درهم آمیخته است. وقایع کتاب مدیر مدرسه در مدرسه‎ای در حومۀ شهر تهران می‎گذرد و نویسنده در ضمن توصیف روابط و مشکلات شاگردان، معلمان و مراجعان، به ارائه و نقد مسائل اجتماعی می‎پردازد. در کتاب نفرین زمین هرچند که ظاهراً موضوع رمان مربوط به «سرگذشت معلم دهی است در طول نه ماه از یک سال و آنچه بر او و اهل ده می‎گذرد» (همان، 54)، اما قصد اصلی او نقد و بررسی مسائلی نظیر اصلاحات ارضی، فروش املاک، تعاون روستایی، مکانیزه شدن کشاورزی و آبیاری سنتی و وابستگی اقتصادی روستاییان به کمپانیهای خارجی است. سرگذشت کندوها و نون والقلم نیز دو داستان تمثیلی‎اند که اولی مسألۀ ملی شدن نفت و سرنوشت آن را باز می‎گوید، و دومی در زیر پوشش یک داستان تاریخی، اوضاع و احوال جاری ایران را تصویر می‎کند. آل احمد علاوه بر داستان‎نویسی، در زمینه‎های مردم‌شناسی نیز آثاری دارد که حاصل سفرها و مشاهدات عینی او در نقاط مختلف ایران است. وی با آنکه تحصیلات رسمی در زمینۀ مردم‌شناسی نداشت، در دریافت مسائل و مشکلات روستا و زندگانی روستاییان، و نیز طرح مسائل مردم‌شناسی و بیان سنتها و فرهنگ عامۀ مناطقی که بدانها سفر کرده، تیزبینی قابل توجهی نشان داده است. این دقت نظر در نوشته‎های سیاسی و اجتماعی او نیز دیده می‎شود، ولی در این‌گونه آثار غالباً حالات وحی و عکس‎العملهای عاطفی بر داوریهای او سایه می‎افکند و انسجام و نظم منطقی نوشته‎هایش را متزلزل می‎سازد.
هنر برجستۀ آل احمد داستان‎نویسی اوست که در این زمینه دارای سبک و شیوۀ خاص است. زبان محاوره را بسیار خوب و بجا به کار می‎گیرد؛ تصویرها و شخصیت‌پردازیهایش روشن و دقیق است، و در گنجاندن نکات اجتماعی و سیاسی در ضمن داستان توانایی تمام دارد. پژوهشگران و صاحبنظران در باب آثار و شخصیت فرهنگی ـ سیاسی وی اختلاف‌نظر بسیار دارند.

آثار

از آثار او که تاکنون منتشر شده اینهاست:

الف ـ داستانها و سفرنامه‎ها و مقالات

دید و بازدید، 1324ش؛ از رنجی که می‎بریم، 1326ش؛ سه تار، 1327ش؛ زن زیادی، 1331ش؛ اورازان، 1333ش؛ هفت مقاله، 1333ش؛ تات‎نشینهای بلوک زهرا، 1337ش؛ سرگذشت کندوها، 1337ش؛ مدیر مدرسه، 1337ش؛ جزیرۀ خارک، دُرّ یتیم خلیج‎فارس، 1339ش؛ نون و‎القلم، 1340ش؛ سه مقالۀ دیگر، 1341ش؛ ارزیابی شتاب‌زده، 1344ش؛ خسی در میقات، 1345ش؛ نفرین زمین، 1346ش؛ کارنامۀ سه ساله، 1347ش؛ پنج داستان، 1350ش؛ یک چاه و دو چاله، 1356ش؛ در خدمت و خیانت روشنفکران، 1357ش؛ سنگی بر گوری، 1360ش؛ ولایت عزرائیل، 1363ش.

ب ـ ترجمه‎ها

عزاداریهای نامشروع، 1322ش؛ قمارباز (از فیودور داستایفکسی)، 1327ش؛ بیگانه (از آلبرکامو) با همکاری علی‎اصغر خبره‌زاده، 1328ش؛ سوءِتفاهم (از آلبرکامو)، 1329ش؛ دستهای آلوده (از ژان پل سارتر)، 1331ش؛ بازگشت از شوروی (از آندره ژید)، 1333ش؛ مائده‎های زمینی (از آندره ژید) با همکاری پرویز داریوش، 1334ش؛ کرگدن (از اوژن یونسکو)، 1345ش؛ عبور از خط (از ارنست یونگر) با همکاری محمود هومن، 1346ش؛ تشنگی و گشنگی (از اوژن یونسکو)، با همکاری منوچهر هزارخانی، 1351ش. نیز تلخیص و بازنویسی داستان کهن چهل طوطی با همکاری سیمین دانشور، 1351ش.

مآخذ

علاوه بر برخی از آثار آل احمد که در متن مقاله آمده، از منابع زیر نیز استفاده شده است: ملاح، خسرو، «سوکی بر جلاله»، جهان نو، س 24، شمـ 3 (مرداد ـ شهریور 1348ش)، صص 4-8؛ یادنامۀ جلال آل احمد، به کوشش علی دهباشی، تهران، پاسارگاد، 1364ش، صص 17-22، 79-81، 490-513.

محمدعلی مولوی